OPIS:
Projekt nosi nazwę „alternatywna mapa”, gdyż zazwyczaj mapy kojarzą nam się z czymś obiektywnym. Z abstrakcyjnymi symbolami, które mają reprezentować np. lasy, góry, miasta, rzeki. Są również zobiektywizowane w tym sensie, że są zmatematyzowane, zawierają dane liczbowe. „Alternatywna mapa miasta” miała uchwycić subiektywne doświadczenie, coś, co jest ulotne, związane z interakcją między ludźmi a materialną przestrzenią, która kształtuje nasze przyzwyczajenia. Każdy z badanych stworzył własną mapę, swoje „miasto w mieście”.
Co było Twoją motywacją? Co wyznaczało kierunek Twoich działań?
Waldemar Rapior: Od dłuższego czasu chodziło mi po głowie zajęcie się miastem oraz to w jaki sposób można byłoby wykorzystać różne techniki naukowe, ale też artystyczne, do badania tego jak ludzie żyją w mieście. Natrafiłem na kilka artykułów oraz dokumentacji z różnych projektów, gdzie badacze i artyści spacerowali po mieście robiąc przy okazji zdjęcia. Wpadł mi w ręce projekt Christiana Nolda. Skonstruował on proste urządzenie, którego działanie polegało na tym, że badało ono poziom cukru we krwi. Dodatkowo wyposażone było w GPS. Umożliwiło to monitorowanie emocji pojawiających się u osoby, która przemierza znane lub mniej znane części miasta. Również nadmienić muszę o tekstach Sarah Pink, na które trafiłem, gdy już „Alternatywna mapa miasta” powstała. Pink jest antropologiem, etnologiem zatem jej podejście jest bardziej naukowe. W naukach społecznych metoda ta jest nazwana „guided tour” bądź „walking with video”, czyli, w tym drugim przypadku, spacerowaniem z kamerą wideo i podążaniem za przewodnikiem, badanym. Ja natomiast do swojego projektu użyłem aparatu fotograficznego. Nie filmowałem kolejnych ruchów czy ścieżki danej osoby, ale kierowałem aparat w tę stronę, na którą wskazywał mój przewodnik. Gdy uznawał, że coś jest dla niego istotne, robiłem temu czemuś zdjęcie. W ten sposób powstały trzy ścieżki opowieści o mieście. Pierwszą była ścieżka narracyjna, słowna, językowa. Drugą ścieżką była ścieżka obrazowa – składały się na nią kolejno pojawiające się zdjęcia. Trzecią ścieżkę stanowiły mapki obrazujące drogę, którą razem z badanym przemierzyliśmy.
Dlaczego wybrałeś tę metodę badawczą? Co konkretnie chciałeś dzięki niej zbadać?
W.R.: Był to wybór intuicyjny. Nie miałem bardzo sprecyzowanego celu. Przeglądając projekty, o których wspomniałem pomyślałem, że warto zrobić coś takiego i zobaczyć, co z tego wyjdzie.
Co wydaje się być interesującego w tym projekcie, zarówno jeśli chodzi o metody badawcze, jak i sam efekt, który został osiągnięty?
W.R.: Po pierwsze – korzystanie z podejścia opartego na współpracy między badanym a badaczem i „korzystaniu” z otoczenia, z którym badany jest powiązany ze względu na jego różne doświadczenia, na pamięć, nawyki i przyzwyczajenia związane z danym miejscem. Nie jest to prowadzenie wywiadu, jak dzieje się to zazwyczaj, w ośrodku badawczym, w zneutralizowanej przestrzeni, gdzie nie ma żadnych odniesień do doświadczeń badanego. Nie jest to też przeprowadzanie wywiadu w czyimś domu bądź w miejscu, w którym badany czuje się swobodnie np. ulubiona kawiarnia czy park. Mówię o tym, aby zastosować pewne rozróżnienie. Jeżeli można byłoby narysować pewne continuum od przestrzeni neutralnej poprzez przestrzeń domu, kawiarni, czy innego ulubionego miejsca, gdzie zazwyczaj siada się z taką osobą i w jednym miejscu rozmawia się o jej doświadczeniach, niekoniecznie związanych z tym miejscem, ale o tych, które badany przywołuje z pamięci, wyobraźni, to trzecim krokiem byłoby nie odtwarzanie z wyobraźni pewnych sytuacji bądź doświadczeń, ale pójście w te przestrzenie związane z tymi doświadczeniami. Pamięć i wyobraźnia działają inaczej, gdy uruchamiane są pod wpływem abstrakcyjnego pytania, a inaczej kiedy mamy do dyspozycji różnego rodzaju bodźce, tj. dźwięki, zapachy, całą atmosferę związaną z konkretną przestrzenią.
W tym trzecim przypadku mocno pobudzony jest zmysł wzroku.
W.R.: Nie można jednak oddzielać od siebie zmysłów, pamięci, otoczenia, gdyż według mnie wszystko oddziałuje na siebie razem. We wszystkich trzech przypadkach pamięć i wyobraźnia działają inaczej. Można postawić sobie pytanie gdzie jest mniej lub bardziej żywa? Wydaje mi się, że w przeciwieństwie do badania w neutralnej przestrzeni i badania w przestrzeni, w której badany dobrze się czuje, trzecie podejście, czyli badanie w ruchu i w przestrzeni, o której rozmawiamy, jest formą stymulacji wywołującą reakcje intuicyjne, emocjonalne, nieuświadomione. Pewne nawyki uruchamiają się, gdy jesteśmy zanurzeni w daną sytuację, daną przestrzeń. Ruch ciała jest często, a na pewno w przypadku przyzwyczajeń, kompatybilny z daną przestrzenią.
Przez cały czas mówisz o badanych. Czy materiałem do badania było dla Ciebie również samo miasto?
W.R.: Tak. Sarah Pink zrobiła projekt, który polegał na spacerowaniu z lokatorami po ich mieszkaniach. Dotyczyły on związku między poczuciem własnej tożsamości, wiedzą na temat prac domowych a rzeczywistymi czynnościami wykonywanymi przez ludzi w związku z tymi pracami. Prosiła, by domownicy oprowadzali ją po swoim mieszkaniu. Śledziła ich ruchy za pomocą kamery. Rejestrowała, co robią, jak się zachowują w konkretnych przestrzeniach, jak używają określonych przedmiotów. W sumie była w czterdziestu mieszkaniach. W moim przypadku spacerowaliśmy po ulicach jednego miasta – Poznania, jednak różniło się ono w zależności od badanego. Badani wybierali różne ścieżki i drogi. Niektóre spacery trwały niekiedy ponad godzinę i obejmowały sporą część miasta, niektóre osoby wybierały krótsze trasy, pokazując jedną ulicę. Miasto jest albo mniejsze, albo większe, w zależności od tego, kto jakie ma doświadczenie, a jego percepcja zależy nie tylko od cech fizycznych ulic czy budynków, ale też od subiektywnych przeżyć opowiadających o nim ludzi, a także od ich nawyków i przyzwyczajeń związanych z daną przestrzenią.
Projekt nosi nazwę „alternatywna mapa”, gdyż zazwyczaj mapy kojarzą nam się z czymś obiektywnym. Z abstrakcyjnymi symbolami, które mają reprezentować np. lasy, góry, miasta, rzeki. Są również zobiektywizowane w tym sensie, że są zmatematyzowane, zawierają dane liczbowe. Miasta na mapach nie mają swoich indywidualnych cech. Obiektywnie, Poznań jest taki sam dla wszystkich. Wystarczy spojrzeć na mapę, aby przekonać się jaką ma wielkość, jak rozłożone są ulice na siatce geograficznej, ile jest tu kilometrów dróg rowerowych. „Alternatywna mapa miasta” miała uchwycić subiektywne doświadczenie, coś, co jest ulotne, związane z interakcją między ludźmi a materialną przestrzenią, która kształtuje nasze przyzwyczajenia. Każdy z badanych stworzył własną mapę, swoje „miasto w mieście”.
Czyli miasto było przedmiotem Twojego badania?
W.R.: Pytanie, które stawiałem moim „przewodnikom” dotyczyło ich ulubionego miejsca w mieście. Od tego pytania wszystko się zaczynało. Domyślałem się, że miejsce to będzie w dużym stopniu znaczące dla badanego. Będzie kojarzone z czymś przyjemnym. Miało to zapewne wpływ na to, że sam spacer były przyjemnym doświadczeniem zarówno dla badanego, jak i badacza. Chodziło o to, aby zobaczyć miasto z punktu widzenia konkretnego człowieka. Jak je widzi, co widzi, co lubi a czego nie, z jakimi przeżyciami się to wiąże, czy chodzi o przestrzeń materialną, symboliczną, estetyczną, czy doświadczeniową? Miasto więc było bardzo ważne w tym projekcie. Sama nazwa na to wskazuje. Z samego zatem założenia miasto było dla mnie czymś naturalnym, czymś co w pewnym stopniu nas określa, ale i my określamy to miasto. Warto przyjrzeć się tym związkom.
Dlaczego zdecydowałeś się na dodanie do elementu stricte badawczego, materiału wizualnego w postaci fotografii? Chciałabym też zapytać od razu o to, dlaczego zdecydowałeś się na rozdzielenie wizji i opowieści, a nie użyłeś np. wideo?
W.R.: Dla mnie nie było to rozdzielenie wizji i opowieści słownej. Rozumiem, że chodzi Ci o to, że w przypadku wideo mielibyśmy do czynienia z ciągłym obrazem. W przypadku fotografii mamy urywki, uchwycone momenty. Wydaje mi się, że wybrałem aparat fotograficzny, dlatego że uchwycenie chwili na zdjęciu, jest równoznaczne z materialnym zapisem czegoś istotnego dla badanych. Oczywiście kamerę wideo również można skierować na pewien obiekt, natomiast w przypadku fotografii wydaje mi się, że ma to większą siłę rażenia. Fotografia nie ma opowiadać o spacerze, a przywoływać pewne punkty obrazowo, które są ważne dla danej osoby, co może pobudzić wyobraźnię odbiorcy. Opowieść słowna jest ciągła, jest narracją, a zdjęcia to momenty następujące po sobie i odbiorca musi sam wpasować je w całą narrację. Muszę również wspomnieć o tym, że to ja, badacz, robiłem zdjęcia. Początkowo planowałem, aby wykonywali je badani. Odrzucili oni jednak tę propozycję, gdyż woleli skupić się na opowieści słownej. Nie chcieli wybijać się z rytmu swej narracji. Wydaje mi się, że konieczność robienia zdjęć sprawiłaby, że czuliby się jakby robili „krok w tył” i z zewnątrz spoglądają na doświadczenie, o którym opowiadają. Pod wpływem prowadzonej, można powiedzieć – przeżywanej, przez nich narracji słownej wybierałem sposób fotografowania danej przestrzeni. Nie jestem profesjonalnym fotografem. Nie próbowałem podchodzić do tego od artystycznej strony. Chodziło o dokumentację, wypadkową spaceru, interakcji między badaczem, miastem, słowami, jakie my wszyscy wypowiadaliśmy w trakcie spaceru, a sprzętem. Całość – słowa badanych, zdjęcia zrobione prze mnie i trasa spaceru – to opowieść skonstruowana w czasie oddziaływania na siebie tych poszczególnych elementów. Na koniec dochodzi do tego jeszcze widz, który ją interpretuje.
Czy od początku planowania tego projektu myślałeś o efekcie, który miał być jego finałem? O formie jego prezentacji?
W.R.: Mapę zaprezentowałem jako instalacja w Collegium Maius w Poznaniu podczas festiwalu „Miniatur kuratorskich” zorganizowanego przez Joannę Pańczak i Małgorzatę Wdowik, w ramach zajęć prowadzonych przez Agatę Siwiak. Zdobyłem skądś dywan, na którym ustawiłem dwa fotele, stół, telewizor, dołączyłem do tego słuchawki. W zaaranżowanej na domową przestrzeni, każdy mógł obejrzeć „alternatywną mapę miasta”. Tworzyło ją dziesięć narracji. Zostały one również zaprezentowane w Internecie w postaci strony www. Opowieści zmontowałem tak, iż na początku pojawiała się mapka ukazująca ulice, po których spacerowaliśmy, a potem pojawiały się zdjęcia i słowa. Myślałem na temat sposobu prezentacji, ale nie chciałem być „artystowski” za wszelką cenę, z tego względu, iż nie posiadam takich kompetencji. Myślę, że pewnego rodzaju surowość przysłużyła się projektowi in plus.
Miałeś problem ze zdobyciem zgody od respondentów na to, aby ich opowieści stały się publicznie dostępne?
W.R.: Nie, nie miałem takiego problemu. Było to tylko dziesięć osób, ale w większości przypadków byli to znajomi bądź znajomi znajomych. Pod koniec spaceru pytałem czy mogę zrobić portret. Wydaje mi się, że samo doświadczenie spacerowania i rozmawiania o życiu w mieście ułatwiło również zrobienie takiego portretu.
Nie było to też typowe badanie naukowe, ale próba zobaczenia, co może wyniknąć z takiego podejścia do miasta i ludzi w nim żyjących. Istotna wydaje mi się również kwestia, aby sam badacz mógł wcielić się w rolę badanego, aby zweryfikować metody badawcze, których użył.
Jeśli chodzi o prezentację, jak ludzie odbierali pokazany przez Ciebie materiał, całą instalację?
W.R.: Osoby uczestniczące w projekcie reagowały bardzo entuzjastycznie. Zazwyczaj tak jest, kiedy słyszymy siebie opowiadających o własnych przyjemnych doświadczeniach. Również ich znajomi mogli dowiedzieć się czegoś więcej o swoich przyjaciołach, rodzicach. Odbiór zupełnie obcych osób był różny. Można powiedzieć, że „normalsi” reagowali przychylnie. Natomiast osoby, który mają bardziej analityczny umysł podeszły do tego projektu za bardzo artystowsko. Zwracały uwagę na to, że zdjęcia nie są wykonane w sposób estetyczny. Mi jednak wydaje się interesującym fakt, że projekt ten nie uwzględnia próby estetyzowania konkretnych narracji. Przez to też zdjęcia są spójne z bezpośrednią opowieścią.
Czy uważasz, że wykorzystanie materiałów wizualnych w badaniach nad kulturą ma jakieś korzyści?
W.R.: Oczywiście. Jeżeli nie chcemy docierać tylko i wyłącznie do interpretacji i opinii lub wyobrażeń ludzi, musimy dotrzeć do wielu innych rzeczy. Pamięć, wyobraźnia, emocje, sensoryczność, przestrzeń, w której przebywamy są istotnymi elementami uczestniczenia w kulturze. Ludzie są złożonymi istotami i nie tylko to, co mówią i jak coś interpretują jest ważne, ale również jak czegoś doświadczają, jak to przeżywają.
Twoim zdaniem materiał wizualny daje takie możliwości?
W.R.: Tak, ale należy pamiętać, że materiał wizualny w przypadku „Alternatywnej mapy miasta” był tylko częścią całej sytuacji. Całość, czyli oprowadzanie, opowiadanie, fotografowanie, jest ważną techniką docierania do pewnych treści, przeżyć i emocji, do których moglibyśmy nie dotrzeć stosując wyłącznie wywiady. Spacerując i rozmawiając np. na temat jakieś instalacji artystycznej i ją fotografując, możemy stawiać sobie również bardziej generalne pytania – w jaki sposób wytwarza się unikatowość danego dzieła sztuki, jego aurę? Możemy też pokazać materiał wizualny oraz odtworzyć opowieść słowną odbiorcom i dyskutować z nimi o czyiś przeżyciach. Wydaje mi się, że takie spacery można również wykorzystać przy badaniu instytucji kultury. Spacerując po nich i rozmawiając o otoczeniu czy przedmiotach, które mijamy, możemy pytać przy tej okazji o problemy, które mogą wiązać się nie tylko z doświadczeniami związanymi z pracą w danej instytucji, ale z też z jej funkcjonowaniem w określonym środowisku instytucjonalnym , politykę państwa, czy projekty animacyjne.